Ẩn
sâu trong Windows là một thế giới dòng lệnh mà ít người biết đến. Trong
bài viết này, chúng tôi sẽ hướng dẫn cách giải quyết các lỗi và giúp
máy tính được bảo mật hơn.
Thời điểm trước khi Windows xuất hiện,
khi bật một chiếc máy tính lên chúng ta sẽ chẳng thấy gì ngoài C:\>
prompt cùng với một con trỏ chuột. Nó được biết đến với tên gọi command
prompt (hoặc đôi khi là Dos prompt). Để máy tính có thể thực hiện công
việc, người dùng sẽ phải điền lệnh từ bộ nhớ trong.
Tuy nhiên, phương pháp sử dụng máy tính
này thực sự thiếu hấp dẫn và một vài người thậm chí còn muốn quay trở
lại sử dụng Dos prompt.
Dẫu vậy, liệu bạn có tin rằng dòng lệnh
vẫn còn tồn tại trên tất cả các phiên bản của Windows? Tại sao vậy? Lý
do nằm ở chỗ các lệnh vẫn là cách nhanh chóng và mạnh mẽ để quản lý rất
nhiều mặt của Windows mà không phải dùng tới giao diện đồ họa gây phức
tạp.
Như nội dung trong bài sẽ viết, dòng
lệnh có thể là công cụ hãu ích để sửa và kiểm tra, giám sát các lỗi và
thậm chí là cải thiện khả năng bảo mật.
Dẫu vậy, chúng tôi cũng phải thừa nhận
rằng các lệnh của dòng lệnh là các công cụ miễn phí; mặc dù không phải
lúc nào chúng cũng cần thiết, việc học những điều cơ bản còn giúp người
dùng khám phá ra những điều bí ẩn ở hoạt động bên trong của Windows.
Trước khi bắt tay vào thực hiện, có 2
điều bạn nên nhớ. Trước tiên, bài viết này không dành cho người mới dùng
hay những người ngại thay đổi. Thứ 2, sao lưu máy tính trước khi làm:
chúng tôi không chịu trách nhiệm cho bất kì vấn đề nào nảy sinh khi bạn
sử dụng dòng lệnh.
Windows Command Prompt
Trước khi Windows xuất hiện, hệ điều hành có tên MS-Dos – rút gọn của từ Microsoft Disk Operating System
– đã thống trị thế giới máy tính. Nó sẽ cung cấp đường link kết nối
giữa người dùng và phần cứng máy tính và dựa trên chữ viết, chỉ yêu cầu
bàn phím để hoạt động.
Về mặt kỹ thuật, MS-Dos sử dụng một dạng
giống như command-line interface (CLI – giao diện dòng lệnh), trong khi
Windows lại khai thác graphical user interface (GUI – giao diện người
dùng đồ họa).
Các phiên bản của hệ điều hành Windows
trước XP cần MS-Dos để hoạt động bởi chính Windows không thể truy cập
vào Bios của máy tính. BIOS là viết tắt của cụm từ tiếng Anh (Basic
Input/Output System) có nghĩa là hệ thống xuất nhập cơ bản.
Người dùng có thể chọn chạy Dos hoặc Windows khi máy tính khởi động và hiển nhiên là mọi người đều chọn Windows.
Windows XP giới thiệu một công cụ có tên Command Prompt,
hiện tại vẫn tồn tại trong cả Windows Vista và Windows 7. Nó tương đối
giống với MS-Dos nhưng nó thực chất chỉ là một bộ giả lập của MS-Dos
chạy bên trong Windows.
Ngoài mặt kỹ thuật, Command Prompt cho
phép truy cập một vài công cụ và cài đặt ít được biết đến. Do nó không
cần đến đồ họa, Command Prompt rất nhanh và trong một số trường hợp, nó
có thể sử dụng để thực hiện các tác vụ mà Windows không thể thực hiện.
Tất nhiên, vẫn có một vài khuyết điểm,
không ít trong số đó là bản chất bí ẩn của các lệnh. Microsoft cung cấp
một danh sách lệnh toàn diện, cách sử dụng chúng và rất nhiều lựa chọn
khác nhau. Kích vào đây để nhận danh sách của
Windows XP và kích vào đây để nhận phiên bản dành cho
Windows Vista/7.
Khi Windows Explorer là tốt nhất
Mặc dù Command Prompt là công cụ mạnh
mẽ, chúng tôi không cho rằng nó là phương pháp dễ dàng hoặc tốt nhất để
thực hiện các tác vụ. Một số lệnh dường như hơi phức tạp, có thể là do
một chuỗi ký tự dài hoặc có quá nhiều thông số.
Sẽ rất dễ xảy ra lỗi do người dùng không
để ý khi đánh máy vậy nên tốt hơn hết bạn nên sử dụng Windows Explorer
để quản lý file hàng ngày.
Bên cạnh đó, các tác vụ liên quan tới dòng lệnh cũng tiềm ẩn những nguy hiểm – có một số hộp thoại xác nhận “No, Yes or Cancel”
và không có lệnh Undo (các file bị xóa trong Commpand Prompt không thể
phục hồi lại từ Recycle Bin), vậy nên đôi khi những hành động đã thực
hiện không thể thu hồi lại được.
Chẳng may sử dụng sai thông số và file sai cũng có thể bị ghi đè – thậm chí có thể làm hỏng cả file hệ thống của Windows.
Bắt đầu với Bios
Còn nhớ chúng tôi đã nhắc tới Bios bên
trên? Mặc dù không hẳn là một công cụ dòng lệnh, nhưng Bios là một phần
rất quan trọng trong Windows và phụ thuộc vào nhà sản xuất cùng mẫu máy
tính, nó có thể bao gồm một vài công cụ bảo mật rất hữu ích.
Để tìm ra chúng, khởi động lại máy tính, sau đó nhấn phím dành riêng cho Bios để truy cập nó – thường sẽ là phím F2 hoặc Delete (Del). Khi màn hình Bios xuất hiện, hãy tìm mục có tên Security và điều hướng tới nó bằng phím mũi tên.
Trong hầu hết các trường hợp, sẽ có các lựa chọn giúp người dùng đặt mật khẩu Supervisor và mật khẩu User. Nếu bạn đặt mật khẩu User, mật khẩu này cần được nhập trước khi Windows hoạt động (tất nhiên, Windows cũng có mật khẩu).
Nếu bạn đặt mật khẩu Supervisor, mật khẩu này cần được nhập trước khi truy cập vào Bios – giúp cải thiện bảo mật.
Mặc dù có nhiều cách để đặt lại hoặc
disable những mật khẩu này, kỹ thuật này vượt quá khả năng của hầu hết
các kỹ thuật hiện hành nên chúng sẽ cung cấp thêm khả năng bảo mật rất
hữu ích. Cũng với lý do đó, người dùng nên cẩn trọng tối đa khi sử dụng
những công cụ này: quên mật khẩu và bạn có thể bị khóa máy tính hoàn
toàn. Vậy nên hãy cẩn thận.
Bên cạnh đó, hãy tìm lựa cọn có tên “Boot Sector Virus Protection”.
Khi kích hoạt lựa chọn này, sẽ không có bất kì một phần mềm nào có khả
năng ghi lên những phần khởi động quan trọng của ổ cứng giống như một số
loại virus thực hiện. Dẫu vậy, hãy chú ý rằng một số phần mềm – cụ thể
là phần mềm chia phân vùng – có lý do chính đáng để thực hiện công việc
này. Do đó hãy cẩn thận với những thông báo giả.
Khi hoàn thành, thoát Bios (thường là sử dụng phím Esc) và chọn lưu những thay đổi vừa tạo.
Tìm kiếm công cụ dòng lệnh
Giờ đây, chạy Windows để truy cập vào công cụ dòng lệnh: bạn sẽ thấy nó trong menu Accessories từ All Programs ở menu Start. Hoặc, người dùng có thể sử dụng phím Windows + R, sau đó gõ cmd.exe vào trong hộp thoại Open và kích OK.
Trong Windows Vista/7, đôi khi người
dùng sẽ cần phải sử dụng quyền admin để mở nó. Để thực hiện, phải chuột
vào icon của dòng lệnh và chọn “Run as administrator”.
Bên trong hộp thoại
Command Prompt có một số nhược điểm. Trong Windows XP, nó khởi động và hiển thị C:\Windows folder
(hoặc “directory”, giống như nó thường gọi trong môi trường này) nhưng
trong Windows Vista/7, nó mở trong sổ địa chỉ chủ của người dùng (C:\Users\[tên người dùng]) trừ phi chế độ Administrator được sử dụng, khi nó mở trong sổ địa chỉ C:\Windows\system32. Cho dù nó được mở ở đâu đi chăng nữa, sổ địa chỉ này được coi là đường dẫn.
Tuy nhiên, trong Windows Vista/7 Command Prompt có thể mở được ở bất kì folder nào trong Windows Explorer bằng cách nhấn phím Shift trong khi phải chuột vào folder, sau đó chọn “Open command window here” từ menu dạng pop-up.
Để chuyển sang folder hoặc đường dẫn khác, lệnh CD được sử dụng – để đổi sang sổ địa chỉ có tên C:\My Directory, gõ cd c:\My Directory và nhấn Enter. Để chuyển giữa các ổ, chỉ cần gõ tên ký tự đại diện cho ổ và một dấu hai chấm (ví dụ D:) sau đó nhấn enter.
Đối với hầu hết các lệnh, gõ /? sau nó (hoặc help trước đó) sẽ hiển thị thông tin hỗ trợ rất chi tiết. “Help” sẽ hiển thị một danh sách tất cả các lệnh hiện có. Khi chuyển giữa các lệnh cần phải đặt trước đó một dấu / hoặc – (dấu trừ); kiểm tra văn bản hỗ trợ để xem nên sử dụng lệnh nào.
Một số ký tự văn bản đặc biệt thường được sử dụng trong dòng lệnh. Ký tự ống dẫn ¦ sẽ gửi kết quả của một lệnh nào đó để sử dụng với một lệnh khác. Ở hầu hết các loại bàn phím, nó được gõ bằng cách nhấn phím Alt Gr và phím ở bên trái của số 1 trên bàn phím.
Một ký tự khác cũng hay được sử dụng, nhất là khi làm việc với các file là dấu hoa thị *, đại diện cho bất kì dãy ký tự nào.
Ví dụ, *.xls có nghĩa là các file có đuôi file mở rộng là XLS. Letter.* có nghĩa là bất kì file nào có tên là Letter, và *.* có nghĩa là tất cả các file. Dấu hỏi là đại diện cho một ký tự đơn – vậy nên Letter?.* sẽ bao gồm Letter1.doc, Letter2.pdf,...
Nhấn Enter luôn là cách
để thực thi các lệnh, vậy nên để không phải lặp lại chúng tôi sẽ không
nhắc tới nó nữa. Để xóa màn hình, sử dụng lệnh CLS, để thoát dòng lệnh gõ exit (hoặc chỉ cần kích vào dấu nhân màu đỏ để đóng cửa sổ phần mềm).
Sử dụng Internet an toàn
Một trong những lệnh mạnh mẽ nhất để thực thi trong cửa sổ dòng lệnh là net. Nó có rất nhiều lệnh phụ. Ví dụ, thực thi lệnh net user, sẽ liệt kê tất cả các tên tài khoản, trong khi net config workstation sẽ hiển thị tên máy tính, người dùng và workgroup.
Tiện ích hơn về mặt bảo mật, nó còn được
sử dụng để ngăn chặn người dùng đăng nhập vào một số thời điểm cụ thể.
Để hạn chế người dùng Janet sử dụng máy tính trong khoảng thời gian từ 9
giờ sáng đến 6 giờ tối trong tuần và 10 giờ sáng đến 9 giờ tối vào ngày
cuối tuần, gõ net user Janet /times:M-F,09-18;Sa-Su,10-21.
Lệnh net accounts rất
tuyệt vời để cải thiện khả năng bảo mật cho mật khẩu. Nó cần dòng lệnh
được mở với quyền administrator (như đã giải thích bên trên) và nó sẽ
hiển thị thông tin mật khẩu về người dùng hiện tại.
Mọi người có xu hướng chọn mật khẩu ngắn và gắn bó với chúng trong một thời gian dài. Tuy nhiên lệnh net accounts
có thể sử dụng để loại bỏ thói quen này. Ví dụ, để bắt mỗi người dùng
đặt mật khẩu với độ dài ít nhất là 10 ký tự và đổi mật khẩu của mình
trong vòng 90 ngày, gõ net accounts /MAXPWAGE:90 /MINPWLEN:10.
Người dùng sử dụng mật khẩu quá ngắn sẽ
được thông báo cần phải tạo mật khẩu mới ở lần đăng nhập tiếp theo. Để
loại bỏ hạn chế này, gõ net accounts /MAXPWAGE:unlimited /MINPWLEN:0. (chú ý tới đoạn cách sau “accounts).
Windows cũng có một tài khoản Guest được
tích hợp sẵn, không có mật khẩu vào nó không thể thay đổi trong
Windows. Mặc dù tài khoản này không được kích hoạt theo mặc định, bảo vệ
mật khẩu của nó sẽ góp phần tăng bảo mật.
Trong dòng lệnh administrator, gõ net user guest *,
sau đó gõ mật khẩu 2 lần khi có cửa sổ xuất hiện (các ký tự sẽ không
xuất hiện trên màn hình). Để loại bỏ mật khẩu, nhấn Enter 2 lần khi có
màn hình nhập mật khẩu xuất hiện. Bên cạnh đó, lệnh này còn được sử dụng
để đổi hoặc loại bỏ mật khẩu của bất kỳ người dùng nào bằng cách thay
guest với tên người dùng cần thay.
Copy an toàn và sao lưu nhanh hơn
Mặc dù chúng ta có lệnh copy, del
(delete) và move đối với các file (gõ lệnh + /? để tìm hiểu thêm), xcopy
là lệnh thay thế mạnh mẽ hơn. Người dùng có thể áp dụng lệnh này vào
rất nhiều công việc và nó thậm chí còn đáng tin cậy hơn là sử dụng
Windows Explorer.
Đối với những người mới dùng, xcopy
có thể copy toàn bộ folder hoặc ổ cứng, bao gồm tất cả những file ẩn,
sang khu vực lưu trữ mới. Nó thậm chí còn copy file có chọn lọc dựa vào
việc file cũ hoặc mới hơn bản copy.
Ví dụ, nếu muốn copy mọi thứ trên ổ C: sang ổ D:, sử dụng lệnh xcopy c: d: /d /s. Sau một vài ngày, sử dụng lệnh xcopy c: d: /d /e /s để copy những file mới được tạo. Đây là một cách sao lưu nhanh chóng và rất an toàn.
Vẫn còn rất nhiều áp dụng khác người dùng có thể sử dụng với xcopy – để copy file ẩn (hoặc file hệ thống), sử dụng /h switch, và để copy chỉ những file đã tồn tại ở một địa điểm, sử dụng /u switch.
Khi sử dụng tên sổ địa chỉ, người dùng sẽ phải đóng những lệnh này với dấu ngoặc kép. Ví dụ, xcopy “C:\Old Documents” “D:\Backup Documents” /e /s. (chú ý, có dấu cách sau xcopy).
Dò tìm những hoạt động đáng ngờ
Cho tới nay, chúng ta đã tìm kiếm những
cách để sử dụng dòng lệnh nhằm cải thiện bảo mật cũng như thực hiện một
số tác vụ nhanh chóng và an toàn hơn. Tuy nhiên, biết cách sử dụng, vận
hành máy tính bằng dòng lệnh cũng sẽ giúp xác định và tìm ra những mối
nguy hại về bảo mật.
Ví dụ, tìm ra phần mềm hoặc dịch vụ nào đó có kết nối với internet là một tác vụ tốn nhiều thời gian trong Windows – nhưng lệnh netstat lại giúp đơn giản hóa công việc này. Trong dòng lệnh administrator, gõ netstat -b để hiển thị tất cả các kết nối đang hoạt động: phần mềm này chịu trách nhiệm cho mỗi kết nối hiển thị trong cột Proto.
Cột Foreign Address sẽ
hiển thị địa chỉ URL hoặc địa chỉ IP của trang chủ từ xa (thông tin chi
tiết về bất kì địa chỉ IP nào cũng được nắm bắt từ trang web kiểm tra IP
hoặc với công cụ ‘whois’ Sysinternals).
Trong khi đó, công cụ tạo bản ghi khởi
động của Windows lại cung cấp cách mạnh mẽ để tìm ra những driver và
dịch vụ hoạt động lỗi hoặc lừa đảo, ví như những dịch vụ/driver cài đặt
phần mềm mã độc (spyware, virus,...). Nó không yêu cầu cụ thể việc sử
dụng hướng dẫn lệnh nhưng hiểu được cách hoạt động của dòng lệnh, giúp
công cụ dễ dàng đọc và dịch file được tạo bởi chế độ boot-logging.
Để hiểu được điều này, hãy khởi động lại máy tính của bạn và nhấn phím F8 trước khi logo Windows xuất hiện. Khi menu Advanced Options xuất hiện, sử dụng phím mũi tên để chọn Enable Boot Logging và nhấn Enter. (Trong Windows XP, nếu có menu nào khác xuất hiện chỉ cần chọn Enter để tiếp tục).
Khi Windows hoạt động, mở cửa sổ dòng lệnh ra với quyền administrator và gõ cd %windir% để chuyển sang sổ địa chỉ Windows. Tiếp đến, gõ start notepad ntbtlog.txt để mở file boot-log trong Notepad.
Tất cả các driver theo thứ tự tải, lặp
lại đường dẫn đầy đủ, sẽ được liệt kê – và thông tin này có ích hơn
nhiều khi khái niệm đường dẫn sổ địa chỉ (đã nêu bên trên) được chấp
nhận. Tuy nhiên, điều này có ích thế nào về mặt bảo mật?
Nếu máy tính hoạt động bình thường, lưu
lại file bản ghi này vào nơi nào đó để so sánh sau này khi có vấn đề nảy
sinh. Đóng Notepad và quay trở lại dòng lệnh. Gõ del ntbtlog.txt để xóa file bản ghi (nếu không xóa, lần ghi khởi động tiếp theo, kết quả sẽ được thêm vào phí cuối của file hiện tại).
Nếu bạn cho rằng máy tính mình gần đây
đã bị lây nhiễm virus, phương pháp này có thể sử dụng để chỉ ra những
driver hoặc dịch vụ mới có hoạt động đáng ngờ: so sánh file boot-log
(ntbtlog.txt) trước đó với file được tạo gần nhất.
Chạy phần mềm Windows bằng dòng lệnh
Gần như tất cả các phần mềm của Windows
đều có thể khởi động bằng dòng lệnh. Điều này nghe có vẻ hơi điên rồ đôi
chút nhưng thực tế nó rất hữu ích.
Rất nhiều phần mềm hỗ trợ chuyển dòng
lệnh có thể kích hoạt hoặc disable một số tính năng, cho dù là để tiện
dụng hơn hoặc phục vụ mục đích giải quyết vấn đề và bảo mật. Công thức
thực hiện là sử dụng lệnh start, tiếp đến là tên của phần mềm. Ví dụ, để
khởi động Wordpad, gõ start write.exe. Đối với Notepad, sử dụng start notepad.exe và đối với Word sử dụng start winword.exe.
Một số phần mềm có chế độ chẩn đoán đặc biệt. Để chạy Internet Explorer với tất cả các add-on đã được disable, gõ start iexplore.exe -extoff và để mở Excel trong chế độ Safe Mode, gõ start excel.exe /s.
Bên cạnh đó, để khám phá tên phần mềm của một ứng dụng, phải chuột vào entry của nó trong menu All Program và chọn Properties. Tìm kiếm hộp thoại Target để tìm tên file có đuôi .exe.
Có thể bạn sẽ thất vọng nhưng thực tế
không có cách dễ dàng nào để khám phá lệnh chuyển cho một phần mềm cụ
thể. Nếu nhà sản xuất phần mềm không cung cấp thông tin trên trang web
của họ, hãy thử tìm kiếm trên mạng với từ khóa “command-line options” cùng với tên của phần mềm.
Chiến đấu với lây nhiễm
Tương tự, các tác vụ đang diễn ra của
Windows cũng được liệt kê khi người dùng sử dụng lệnh tasklist. Lệnh này
sẽ hiển thị những phần mềm đang chạy và lượng memory chúng sử dụng. Đây
cũng là cách rất hữu ích để phát hiện ra những phần mềm nguy hại –
chúng có thể hoạt động mà bạn không biết.
Sử dụng tasklist /svc để liệt kê các dịch vụ liên quan với mỗi phần mềm. Ký tự (>) có thể sử dụng để lưu danh sách này thành một file – ví dụ, tasklist > tasklist.txt. Sử dụng thông tin này để so sánh với một công cụ tìm kiếm như Google để tìm ra những tác vụ hoặc dịch vụ đáng ngờ.
Cuối cùng, có lựa chọn đặc biệt Safe
Mode có thể tải dòng lệnh thay cho Windows Desktop, một cách rất hữu ích
nếu phần mềm mã độc đã disable chế độ graphical Safe Mode (một số phần
mềm diệt virus giả thực hiện điều này để gây khó khăn cho người dùng
trong việc gỡ bỏ). Ở menu Advanced Options chọn Safe Mode With Command Prompt.
Một áp dụng cho việc này là chạy System Restore. Từ cửa sổ lệnh, gõ cd %windir%\system32\restore.
Sau khi nhấn Enter, thực thi lệnh rstrui.exe để chạy wizard System Restore. Để chạy Windows Desktop, gõ start explorer. Để tắt máy tính bằng lệnh, sử dụng shutdown -s để tắt nó hoặc shutdown -r để khởi động lại máy.
Kết luận
Trong bài viết này chúng tôi đã hướng
dẫn cách khám phá “thế giới ngầm” của Windows để giúp cải thiện bảo mật
cho máy tính cũng như thực hiện một vài tác vụ. Nghe có vẻ hơi lỗi thời
nhưng nó vẫn là một trong những cách tốt nhất để biết được những gì đang
xảy ra với Windows. Bỏ ra một chút thời gian để học những điều cơ bản
sẽ được trả lại rất nhiều lần sau này khi muốn ngăn chặn hoặc giải quyết
các vấn đề liên quan tới bảo mật.
